برزخ به عنوان مرحله‌ای میان دنیا و آخرت، نقش مهمی در تفکرات و آموزه‌های اسلامی دارد. این جهان میانی، که انسان‌ها پس از مرگ تا روز قیامت در آن قرار می‌گیرند، از دنیا کاملاً جدا نیست و ارتباطی خاص با آن دارد. آموزه‌های اسلامی، از جمله احادیث و روایات نقل شده از امامان معصوم، نکات مهمی درباره وضعیت برزخیان و تأثیر اعمال دنیاوی بر آنها بیان می‌کنند. این مقاله به بررسی چگونگی ارتباط اهل برزخ و برزخیان با دنیای ما و تأثیر اعمال بازماندگان بر وضعیت برزخیان می‌پردازد و به توضیح روایات مهمی از امام صادق (علیه‌السلام) و امام علی (علیه‌السلام) در این زمینه می‌پردازد.
دسترسی سریع به بخش های مقاله
ویژگی های برزخ و برزخیان
در مورد برزخ و برزخیان چند نکته وجود دارد که در ادامه به برخی از موارد مهم آن پرداخته می‌شود:
1. قیامت اصغر و قیامت اکبر
روایت شده است:
مَن مات فقد قامت قیامته
هرکس بمیرد قیامتش برپا شده است.
براساس این مبنا، قیامت به دو بخش تقسیم می‌شود: قیامت اصغر (برزخ یا قبر) و قیامت اکبر (عالم آخرت).
2. عالم برزخ و برزخیان
عالم قبر و برزخ میان دنیای فعلی و آخرت قرار دارد، مشابه به‌طوری که عالم خیال میان تن و عقل انسان قرار دارد. خیال یا متصل است، که شامل حافظه و دانسته‌های فرد می‌شود، یا منفصل است، که به قبر و برزخ مربوط می‌شود.
زمانی که انسان می‌میرد، خیال او به عالم برزخ پیوند می‌خورد، همان‌طور که عقلش در آخرت به آن عالم ملحق می‌شود. در عالم قبر، روح انسان به بدن مثالی مرتبط می‌شود. بدن مثالی در برزخ شبیه به بدنی است که در خواب می‌بینیم؛ از نظر شکل و رنگ وجود دارد، ولی از ماده و جسم خالی است. به همین بدن مثالی ثواب و عذاب داده می‌شود و از او سؤال می‌کنند و او پاسخ می‌دهد.
سهروردی در آثارش از مکاشفه‌ای صحبت می‌کند که در آن، او موجودی لطیف و مثالی، شبیه به بدن خود را دیده است. این بدن مثالی از نظر ویژگی‌ها مشابه بدن مادی است، ولی از نظر جرم و ماده متفاوت است.
از امام صادق در باب برزخ و برزخیان (علیه السلام) نقل شده است:
و اذا قبضه الله عزّوجل صير تلک الروح في قالب كقالبه في الدنيا فيأكلون و يشربون فإذا قدم علیهم القادم عرفوه بتلك الصورة التي كانت فی الدنیا
آن‌گاه که خداوند عزوجل روح مؤمن را قبض می‌کند در قالبی مثل قالب دنیویش قرار می‌دهد، پس (برزخیان) می‌خورند و می‌آشامند، به‌نحوی که چون کسی بر آنها درآید به همان صورت که در دنیا بوده‌اند آنها را می‌شناسد.
انسان به همان روشی که می‌خوابد، می‌میرد و به همان شیوه که بیدار می‌شود، برانگیخته می‌شود. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرموده است:
و الذي بعثني بالحق لتموتُن كما تنامون و لتُبعثُن كما تستيقظون.
3. روایاتی از فشار قبر
فشار قبر اولین مرحله از سختی‌های برزخ و قبر است که از برخی سخنان روشن می‌شود. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرموده است:
«ضغطة القبر للمؤمن كفارة لما كان منه من تضييع النعم»
فشار قبر برای مؤمن کفاره کفران نعمت‌های اوست.
روایت شده است که وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) از کفن و دفن سعد بن معاذ فارغ شد، مادر سعد گفت: «ای سعد! بهشت بر تو مبارک باشد.» پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) پاسخ داد: «ای مادر سعد، بهشت را برای پروردگارت قطعی ندان، زیرا سعد تحت فشار قبری قرار گرفت که خداوند تنها می‌داند. این فشار به خاطر بدخلقی او با خانواده‌اش بود.»
از امام صادق (علیه السلام) در مورد شخص مصلوب سؤال شد که آیا فشار قبر دارد؟ ایشان فرمود:
«خداوند به هوا دستور می‌دهد او را فشار دهد»؛ و در برخی روایات آمده است:
«هیچ چیزی برای مؤمن از فشار قبر نیست.» (شاید منظور از مؤمن، شیعه راستین باشد.)
همچنین از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) روایت شده است که کسی که هر جمعه سوره نساء را بخواند، از فشار قبر در امان است.
شیخ عباس قمی نیز گفته است: از ویژگی‌های تربت خاک نجف این است که عذاب قبر (فشار قبر) و محاسبه منکر و نکیر برای مدفون در آنجا ساقط می‌شود.
4. آگاهی اهل برزخ از اخبار دنیا و تفاوت‌های دیدگاه مؤمنان و کافران
برزخ، به دلیل اینکه میان دنیا و آخرت قرار دارد، از دنیا کاملاً جدا نیست. به همین دلیل، گاهی اهل برزخ از اخبار دنیا مطلع می‌شوند، حتی اگر ما نتوانیم از وضعیت آنها خبری دریافت کنیم.
امام صادق (علیه السلام) فرموده‌اند: مؤمنان اهلشان را زیارت می‌کنند و آنچه که موجب خوشحالی و محبت آن‌هاست را می‌بینند و از آنچه که موجب ناخوشایندی و کراهت آن‌هاست، آگاه نمی‌شوند. برعکس، کافران اهلشان را می‌بینند و آنچه که موجب ناخوشایندی و کراهت آن‌هاست را مشاهده می‌کنند و آنچه که موجب محبت آن‌هاست از دیدشان پنهان است. امام صادق (علیه السلام) افزودند: برخی از این افراد هر جمعه اهلشان را زیارت می‌کنند و برخی دیگر بسته به عملشان، این زیارت را انجام می‌دهند.
بیشتر بخوانید: تعریف دنیای آخرت: ارتباط دنیا و آخرت
5. ارتباط اهل برزخ با دنیا و تأثیر اعمال زنده ها بر آنان
برزخ، به عنوان واسطه‌ای میان دنیا و آخرت، کاملاً از دنیا جدا نیست. به همین دلیل، گاهی اهل برزخ از اخبار دنیا مطلع می‌شوند، هرچند ما قادر به دریافت خبری از وضعیت آنها نیستیم.
امام صادق (علیه السلام) فرموده‌اند: مؤمنان اهلشان را زیارت می‌کنند و از آنچه که موجب محبت و خوشحالی آن‌هاست، مطلع می‌شوند و از آنچه که موجب ناخوشایندی است، بی‌خبر می‌مانند. برعکس، کافران اهلشان را می‌بینند و از آنچه که موجب ناخوشایندی آن‌هاست، مطلع می‌شوند و از آنچه که موجب محبتشان است، بی‌خبر می‌مانند. امام صادق (علیه السلام) همچنین افزودند که برخی از این افراد هر جمعه اهلشان را زیارت می‌کنند و برخی دیگر بسته به عملشان، این زیارت را انجام می‌دهند.
همچنین از آن حضرت نقل شده است که اگر پیش از طلوع خورشید، مردگان را زیارت کنید، آنها هم می‌شنوند و هم به شما پاسخ می‌دهند؛ اما اگر بعد از طلوع خورشید زیارت کنید، آنها می‌شنوند اما پاسخی نمی‌دهند. امام علی (علیه السلام) نیز فرموده‌اند: اگر به مردگان اجازه داده می‌شد که صحبت کنند، به شما می‌گفتند که «بهترین توشه تقواست.»
از امام صادق (علیه السلام) نیز روایت شده است که سنت‌ها و اعمالی که پس از مرگ فرد انجام می‌شود، پاداشی مشابه پاداش کسی دارد که آن سنت را انجام داده است. صدقه جاریه مانند ساخت مسجد، مدرسه، کتابخانه و… نیز تا زمانی که جریان دارد، ثواب آن به مرده می‌رسد. همچنین دعاهای فرزندان صالح، حج، صدقه و آزاد کردن برده‌ها، و نماز و روزه به نیابت از مرده، برای او مفید است و او از ثواب آن بهره‌مند می‌شود.
کلام آخر
در نهایت، می‌توان نتیجه گرفت که برزخ نه تنها مرحله‌ای از زندگی پس از مرگ است، بلکه به دلیل ارتباط ویژه‌ای که با دنیای ما دارد، اهمیت بسیاری دارد. احادیث و روایات نشان می‌دهند که مؤمنان و کافران در برزخ تجربیات متفاوتی از دیدار با اهل دنیا دارند. همچنین، اعمال خیر و نیکوکارانه‌ای که بازماندگان برای برزخیان انجام می‌دهند، همچنان بر روح و وضعیت آنها تأثیرگذار است. این آموزه‌ها تأکید می‌کنند که عمل به سنت‌ها و انجام صدقات جاریه، دعاها و عبادات برای اهل برزخ و برزخیان می‌تواند برای آنان مفید باشد و از عذاب قبر بکاهد. به همین ترتیب، این آموزه‌ها بر اهمیت تقوا و انجام اعمال نیک در دنیا برای تأمین آینده‌ای روشن در آخرت تأکید دارند.
منابع: کتاب جوان، دین و تربیت‌پذیری