خمس چیست و چه چیزهایی شامل خمس میشوند؟

خمس در تمام واجبات مالی اسلام که شامل جزیه، خراج، نذورات، فیء و…می باشند از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار است چرا که بیشترین تاثیر را در تامیین بودجه مالی نظام اسلامی را دارد. خمس براساس نظر مراجع و علما بزرگ دینی تامین میشود و بخشی از اموال افراد را در بر میگیرد. در ادامه این مقاله به بررسی این موضوع و اموالی که به آن خمس تعلق میگیرد خواهیم پرداخت.

خمس چیست؟

خمس در لغت به معنی یک پنجم میباشد و از نظر شرعی نیز به این معنا است که هر مسلمانی كه بالغ و عاقل باشد با شرایط و تفصیلی خاصی که گفته شده است واجب است که خمس هفت چیز را به عنوان واجبات الهی پرداخت کند و به صورت كلی خمس دو قسمت می شود یك قسمت از آن خدا و پیامبر و اولی الامر( امام) است كه با وجود امام معصوم سهم خدا و پیامبر نیز حق امام میباشد كه از آن به سهم امام تعبیر می شود و دیگری حق سادات نامیده میشود که به سادات نیازمند و ضعیف کمک خواهد شد.

این موضوع در قرآن کریم نیز به طور آشکار به آن اشاره شده است یه گونه ایی که در سوره فرقان، وجوب خمس، اهمیت و مصارف آن به صورت کلی بیان شده است.

وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَیٰ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَیٰ عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ ۗ وَاللَّهُ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿سوره فرقان، آیه٤١﴾

و بدانید هر چیزی را که [از راه جهاد یا کسب یا هر طریق مشروعی] به شکل غنیمت و یا سود کسب کرده اید بدون توجه به مقدار آن و کم یا زیاد بودن یک پنجم آن برای خدا و رسول خدا (صلی الله علیه وآله)و خویشان پیامبر، و نیازمندان و مستمندان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده اش روز جدا کننده حق از باطل، روز رویارویی دو گروه مؤمن وکافر در جنگ بدر نازل کردیم، ایمان آورده اید پس آن را بعنوان امری واجب در نظر گرفته و آن را بپردازید و خدا بر هرکاری تواناست.

چه چیزهایی شامل خمس میشود؟

سود حاصل کسب و کار

هنگامی که شخصی از راه تجارت و یا خرید و فروش، یا کسب های دیگر مالی به دست آورد، اگرچه مثلاً خواندن نماز و روزه میتی را به جا آورده و از این طریق مالی دریافت کند، در صورتی که از میزان خرج سالانه او اضافه تر بیاید، باید خمس ـ یعنی یک پنجم ـ آن را بدهد. ( مسأله 1769)

معدن

کسب مال و ثروت از طریق معادن نیز شامل پرداخت خمس میشود به گونه ایی که اگر از معادن «طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، ذغال سنگ، فیروزه، عقیق، زاج»، نمک و معدن های دیگر موفق به کسب مال و ثروت شود در صورتی که به مقدار نصاب (بعد از کسر مخارج به میزان 105 مثقال نقره سکه دار یا 15 مثقال طلای سکه دار قیمت آن) باشد خمس بر آن واجب میشود و طبق دستورات باید اقدام به پرداخت آن کنند. (مسأله 1815)

مال حلال مخلوط با حرام

اگر مال حلال و حرامی به طوری با یکدیگر قاطی شده باشند که تشخیص آنها امکان پذیر نباشد، و صاحب مال حرام و مقدار آن هیچ کدام معلوم نباشد، و مشخص نباشد که مقدار خمس از مال حرام کمتر است یا بیشتر، با پرداخت کردن خمس آنها، آن مال حلال میشود ـ و بنا بر احتیاط واجب ـ باید به کسی که مستحق خمس و رد مظالم می‏باشد بدهد. (مسأله 1830)

به دست آوردن جواهرات در دریا

اگر که کسی با رفتن به دریا موفق به پیدا کردن برخی از مواد با ارزش جواهرسازی که روئیدنی باشد یا معدنی، بدست می آید درصورتی که پس از کم کردن مخارجی که برای بیرون آوردن آن کرده ارزشی معادل هجده نخود طلا داشته باشد پرداخت خمس بر آن واجب خواهد شد. (مسأله 1836)

به دست آوردن گنج

درواقع میتوان گفت که گنج مالی منفوق است که برای اینکه در دسترس همگان قرار نگیرد، پنهان شده است، و در زمین یا درخت، یا کوه یا دیوار پنهان باشد، و بودن آن در آنجا معمول نباشد. در صورتی که در زمینی که متلعق به کسی نباشد، یا موات است و خود او با احیاء مالک شده است گنجی پیدا کند، می تواند آن را برای خود بردارد، ولی باید خمس آن را بدهد. (مسأله 1823 و 1824)

زمینی که کافر ذمّی از مسلمانان می خرد

اگر کافر ذمّی زمینی را از مسلمان بخرد، بنا بر مشهور بر او واجب است که خمس آن را به وسیله همان زمین یا به وسیله مالش پرداخت کند، ولی وجوب خمس ـ به معنای معروفش ـ در این مورد محل اشکال است. (مسأله 1850)

درصورتی که کافر ذمّی (یهودی یا نصرانی که در پناه اسلام است) زمینی را از مسلمانان بخرد باید خمس آنرا از همان زمین بدهد و چنانچه پول آن را هم بدهد اشکالی ندارد، ولی چنانچه غیر از پول چیز دیگری بدهد باید با اجازه حاکم شرع باشد و نیز اگر مسکن و دکان و شبیه این ها را از مسلمانان بخرد درصورتی که زمین آن را جداگانه قیمت کنند باید خمس زمین را بدهد.

غنیمت

اگر مسلمانان به امر امام (علیه السلام) به جنگ با کفار بپردازند، و اموالی را از طریق جنگ به دسن بیاورند، آن اموال غنیمت محسوب میشود که باید آن اشیایی که مخصوص به امام است از غنیمت کنار بگذارند، و بقیه اقلام مجبور به پرداخت خمس میشوند، و در ثبوت خمس بر غنیمت فرقی میان منقول و غیرمنقول نیست، ولی زمین هایی که از انفال نیست متعلق به عموم مردم (مسلمین) است، هرچند جنگ به اذن امام(ع) نباشد. (مسأله 1845)

مواردی که شامل خمس نمیشوند

توجه داشته باشید که برخی از موارد وجود دارند که در هر صورتی به آنها خمس تعلق نمیگیرد. موارد زیر از آن دسته موارد هستند که به آنها این امر تعلق نمیگیرد:

1.  پرداخت مهر ازدواج.
2.  ارثی که به انسان میرسد.
3.  مالی که بخشیده شده است به انسان.
4.  عیدی هایی که دریافت می کند.
5.  جایزه هایی که دریافت می کند.
6.  مالی که به عنوان خمس یا زکات یا صدقه دریافت می کند.

احادیث و روایات در این باره

امام صادق (ع) فرموده اند: حقا که پرودگار یکتا چون زکات را برای ما حرام کرده خمس را برای ما قرار داده است پس زکات را بر ما حرام کرده و خمس را برای ما (دادن خمس بما) واجب کرده است و کرامت برای ما حلال است.(وسائل الشیعه، ج 6، ص 337، ح 2)

امام هشتم شیعیان در این باره بیان کرده اند: حلال نمی کنم شما به زبان خود را دوست خالص ما معرفی می کنید ولی حقی که خدا برای ما قرار داده و ما را برای آن قرار داده که آن خمس است از ما باز می دارید و سه بار فرمود نه برای هیچ یک از شما حلال نمی کنم.(وسائل الشیعه، ج 6، ص 376، ح 3)

امام باقر (ع) فرموده اند: برای هیچ کس حلال نیست که چیزی از خمس (مالی که خمس آن داده نشده) بخرد تا اینکه حق ما را به ما برساند. (وسائل الشیعه، ج 6، ص 337، ح 4)