خمس چیست و چه چیزهایی شامل خمس می شوند؟
خمس یکی از واجبات مالی در فقه اسلامی است که بر مسلمانان واجب است پرداخت کنند. خمس به معنای یکپنجم است و بر اساس قرآن و سنت پیامبر اسلام (ص)، مسلمانان موظف هستند یکپنجم از برخی اموال خود را به عنوان خمس پرداخت کنند.
دسترسی سریع به بخش های مقاله
خمس چیست؟
همانطور که از اسمش مشخص است خمس به معنای پرداخت یکپنجم (20%) از درآمدها و اموال خاص است که مسلمانان موظف به پرداخت آن هستند. اما این فرضیه به معنای چیست؟ این فریضه به منظور توزیع عادلانه ثروت در جامعه و حمایت از قشر نیازمند و نیز تقویت بنیانهای دینی و اجتماعی جامعه اسلامی تعیین شده است.
از نظر شرعی، هر مسلمان بالغ و عاقل، با شرایط و تفصیل خاصی که بیان شده است، موظف است خمس هفت مورد را به عنوان یکی از واجبات الهی پرداخت کند. به طور کلی، خمس به دو بخش تقسیم میشود:
1. سهم امام: نیمی از خمس به خدا، پیامبر و اولیالامر (امام) تعلق دارد. در دوران حضور امام معصوم، این سهم به عنوان حق امام شناخته میشود و از آن به سهم امام تعبیر میگردد.
2. سهم سادات: نیم دیگر خمس به سادات نیازمند و ضعیف اختصاص داده میشود که به عنوان حق سادات شناخته میشود.
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَیٰ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ
إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَیٰ عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ ۗ وَاللَّهُ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (سوره فرقان، آیه٤١)
و بدانید هر چیزی را که [ از راه جهاد یا کسب یا هر طریق مشروعی] به شکل غنیمت و یا سود کسب کردهاید بدون توجه به مقدار آن و کم یا زیاد بودن یک پنجم آن برای خدا و رسول خدا
(صلی الله علیه وآله) و خویشان پیامبر، و نیازمندان و مستمندان و در راه ماندگان است،
اگر به خدا و آنچه بر بندهاش روز جداکننده حق از باطل، روز رویارویی دو گروه مؤمن وکافر در جنگ بدر نازل کردیم، ایمان آوردهاید؛
پس آن را بهعنوان امری واجب در نظر گرفته و آن را بپردازید و خدا بر هرکاری تواناست.
چه چیزهایی شامل خمس می شوند؟
مواردی که به آنها خمس تعلق میگیرد به شرح زیر هستند:
سود حاصل کسب و کار
معدن
کسب مال و ثروت از طریق استخراج معادن نیز مشمول پرداخت میشود. به این صورت که اگر فرد از معادنی مانند طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، ذغال سنگ، فیروزه، عقیق، زاج، نمک، و سایر معادن، مالی به دست آورد و این مال پس از کسر مخارج به میزان نصاب (105 مثقال نقره سکهدار یا 15 مثقال طلای سکهدار) برسد، پرداخت خمس بر او واجب است. طبق دستورات شرعی، او باید یکپنجم این مال را به عنوان خمس پرداخت کند. (مسأله 1815)
مال حلال مخلوط با حرام
اگر مال حلال و حرام بهگونهای با یکدیگر مخلوط شده باشند که تشخیص آنها امکانپذیر نباشد و صاحب مال حرام و مقدار آن نیز مشخص نباشد، و همچنین معلوم نباشد که مقدار خمس از مال حرام کمتر است یا بیشتر، با پرداخت خمس، آن مال حلال میشود. بر اساس احتیاط واجب، این خمس باید به کسی که مستحق دریافت خمس و رد مظالم است، پرداخت شود. (مسأله 1830)
به دست آوردن جواهرات در دریا
اگر کسی با رفتن به دریا موفق به یافتن برخی مواد با ارزش جواهرسازی شود که ممکن است روئیدنی یا معدنی باشند، در صورتی که پس از کسر مخارج مربوط به استخراج آنها، ارزش این مواد معادل هجده نخود طلا باشد، پرداخت بر آن واجب خواهد بود. (مسأله 1836)
به دست آوردن گنج
در واقع میتوان گفت که گنج، مالی است که به منظور دور نگه داشتن آن از دسترس همگان، پنهان شده و در زمین، درخت، کوه یا دیوار مخفی شده باشد، به طوری که حضور آن در آن مکان غیرمعمول باشد. اگر کسی در زمینی که متعلق به کسی نیست یا زمینی که خود او با احیا مالک آن شده است، گنجی پیدا کند، میتواند آن را برای خود بردارد، اما باید خمس آن را پرداخت کند. (مسأله 1823 و 1824)
زمینی که کافر ذمّی از مسلمانان می خرد
اگر کافر ذمّی (مانند یهودی یا نصرانی که در پناه اسلام است) زمینی را از مسلمان بخرد، بنا بر مشهور بر او واجب است که خمس آن را از همان زمین یا از مال خود پرداخت کند. اما وجوب خمس به معنای متعارف در این مورد محل اشکال است. (مسأله 1850)
در صورتی که کافر ذمّی زمینی را از مسلمانان بخرد، باید خمس آن را از همان زمین بدهد و اگر پول آن را نیز پرداخت کند، اشکالی ندارد. اما اگر به جای پول، چیز دیگری بپردازد، باید با اجازه حاکم شرع باشد. همچنین، اگر مسکن، دکان، یا موارد مشابهی را از مسلمانان خریداری کند و زمین آنها به صورت جداگانه قیمتگذاری شود، باید خمس زمین را پرداخت کند.
غنیمت
اگر مسلمانان به دستور امام (علیهالسلام) به جنگ با کفار بپردازند و اموالی را از طریق جنگ به دست آورند، آن اموال به عنوان غنیمت محسوب میشود. در این حالت، ابتدا باید اشیایی که مخصوص امام است از غنیمت جدا شود، و سپس بر باقیمانده اموال، خمس واجب میشود. در این زمینه، هیچ تفاوتی بین اموال منقول و غیرمنقول وجود ندارد. اما زمینهایی که جزء انفال نیستند، به عموم مسلمانان تعلق دارند، حتی اگر جنگ با اذن امام (ع) نباشد. (مسأله 1845)
چه مواردی شامل خمس نمی شوند؟
توجه داشته باشید که برخی از موارد وجود دارند که در هر صورتی به آنها خمس تعلق نمیگیرد. موارد زیر از آن دسته موارد هستند که به آنها این امر تعلق نمیگیرد:
- پرداخت مهر ازدواج.
- ارثی که به انسان میرسد.
- مالی که بخشیده شده است به انسان.
- عیدی هایی که دریافت میکند.
- مالی که بهعنوان خمس یا زکات یا صدقه دریافت می کند.
- جایزههایی که دریافت میکند.
احادیث و روایات درباره خمس
امام صادق (ع) فرموده اند: حقا که پرودگار یکتا چون زکات را برای ما حرام کرده خمس را برای ما قرار داده است پس زکات را بر ما حرام کرده و خمس را برای ما (دادن خمس بما) واجب کرده است و کرامت برای ما حلال است.(وسائل الشیعه، ج 6، ص 337، ح 2)
امام هشتم شیعیان در این باره بیان کرده اند: حلال نمی کنم شما به زبان خود را دوست خالص ما معرفی می کنید ولی حقی که خدا برای ما قرار داده و ما را برای آن قرار داده که آن خمس است از ما باز می دارید و سه بار فرمود نه برای هیچ یک از شما حلال نمی کنم.(وسائل الشیعه، ج 6، ص 376، ح 3)
امام باقر (ع) فرموده اند: برای هیچ کس حلال نیست که چیزی از خمس (مالی که خمس آن داده نشده) بخرد تا اینکه حق ما را به ما برساند. (وسائل الشیعه، ج 6، ص 337، ح 4)