رعایت عدل در احکام تشریعی

 

«شَهِدَ اللهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَئِكَةُ وَأُولُوا الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» (1)

در قضاوت اعمال خداوند در امور آفرینش، اصول عدل به طور واضح مورد بررسی قرار گرفته است. اما ما به دنبال تفسیر «رعایت عدل در احکام تشریعی» هستیم. در این قوانین و حکم‌های الهی، پاداش و مجازات‌ها به اندازه عدل تعیین می‌شوند.

در مذهب ما، خداوند بندگانش را به تکالیفی مشخص ملزم کرده است. این تکالیف دارای هدفی هستند که به منافع خود انسان بازمی‌گردد. هر دستوری که خداوند صادر می‌کند، مصلحتی دارد که به انسان باز می‌گردد. همچنین، هر امری که از انجام آن منع شده، زیانی به انسان وارد می‌کند که باز هم به خود او بازمی‌گردد. پس هر یک از دستورات خداوند دارای مصلحت روشنی است.

«عدل» در امور تکوینی و دستگاه آفرینش، به روشنی ذکر شده است. چیزی که باید بیان شود، «عدل در تشریع» است.

«لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ» (2)

رعایت عدل در احکام تشریعی و مکلف کردن انسان‌ها

اگر تمام انسان‌ها نماز بخوانند و روزه داشته باشند، این تصمیم چیزی به ملک خدا افزوده نمی‌شود. همچنین، اگر گناهکار نیز باشند، نقصی به درگاه خدا وارد نمی‌شود. در واقع، هر چیزی که رخ داده، بر عهدهٔ خود انسان است که زیان یا سود می‌برد. به عبارت دیگر، با این‌که نهی و امر برای خود آدمی است، در عین حال عدل هم رعایت شده است.

در دعای عدیله می خوانید:

«لم يكلف الطاعة إلّا دون الوسع والطاقة».

با این‌که توان آدمی بیشتر هم است، اما خداوند کمتر از آنچه توان انسان است به او تعیین کرده است. به عنوان مثال، ملاحظه کنید نمازهای واجب که تنها شامل هفده رکعت است. اقامه این نمازها آسان است. اگر خداوند صد رکعت را واجب کرده بود، انسان همچنان قادر بود آن را انجام دهد، اما خداوند به لطف خودش این بار را سبک کرده است.

سخنی از امام معصوم درباره پرهیز از نذر
شخصی که نذر داشت و نمازی را بر خودش واجب کرده بود، امام او را از این کار نهی کرد و فرمود «چرا چیزی که خدا برایت آسان نموده، بر
خودت مشکل می‌گردانی».

مستحب بودن نماز شب

به زبان ساده و روان، این متن را می‌توان به شکل زیر بازنویسی کرد:

خداوند نماز شب را به عنوان یک عبادت مستحب تعیین کرده است تا بر انسان مشقت و سختی نیاورد. این نماز، با وجود این که فضیلت بسیار بالایی دارد و می‌تواند فرد را به مراتب معنوی بالاتری برساند، اما خداوند با رحمت خود، این عبادت را با آسان کردن آن از طریق سختی‌ها، بیماری و سفر، برای بنده‌هایش راحت کرده است. این نماز، به طور واقعی بهترین ضمانت برای سهولت در قبر و روزی بیشتر است. بنابراین، در تعیین تکالیف، خداوند حکم عدل را رعایت کرده است.

عَلِمَ أَن سَيَكُونُ مِنكُم مَّرْضَى وَاخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ (3)

مقاله پیشنهادی: طریقه خواندن نماز شب و فضیلت‌های فراوان آن

رعایت عدل در روزه

در روزه‌داری، از زمان اذان صبح تا غروب، امساک انجام دادن به راحتی ممکن است. حتی اگر مدت زمان ۲۴ ساعت بود، با توجه به توصیه‌های اسلامی، این کار را برای ما ساده و قابل انجام می‌سازد.

همچنین در اسلام، واجبات شرعی مانند زکات عشر و نیم عشر تعیین نشده است. برای پرداخت زکات، می‌توانید یازدهمین یا بیست‌ و یکمین بخش از دارایی خود را پرداخت کنید. همچنین، می‌توانید اگر دارایی شما به حد نصاب مورد نیاز برای پرداخت زکات رسیده باشد، میزان ۴۱مین قسمت آن را پرداخت کنید. از میزان باقی‌مانده، ۳۹ قسمت به نفع خودتان باقی می‌ماند و یک قسمت را برای پرداخت زکات معین می‌کنید.

رعایت عدل در قصاص

در موارد جزئی اسلامی، به خصوص در قضایا قصاص، دقت فراوانی وجود دارد. در صورتی که یک فرد دیگری را عمدا به قتل برساند، ورثه‌ی قتل‌شده حق انتخاب دارند که اقدام به قصاص کنند، یا دیه بگیرند، یا بخشایش کنند. همچنین، در اجرای قصاص، باید به تعداد و اندازهٔ صحیحی از اعضای بدن توجه شود.

در صورتی که مجازات در جامعه اجرا نشود، باعث فساد و ناامنی در جامعه می‌شود. زیرا افراد ممکن است بدانند که هیچ تنبیهی برای اعمال خلاف قوانین وجود ندارد و از انجام اعمال خلاف قوانین پرهیز نکنند.

البته، در اجرای تلافی، باید از عدالت پیروی شود. به طور مثال، اگر شخصی چشم دیگری را کور کند، مجازات باید با کور کردن چشم او متناسب باشد. همچنین، در موارد دیگری نیز، باید مجازات مناسبی تعیین شود.

 وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنفَ بِالأَنفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ. (4)

وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَوَةٌ يَأْوْلِي الْأَلْبَبِ(5)

در قصاص برای شما زندگی است. اگر قصاص نباشد خیلی از انسان‌ها قاتل می‌شوند.

امر و نهی‌ های خداوند جهت منافع انسان

خداوند هر آنچه را که به نفع انسان است، به او امر کرده است؛ به عنوان مثال، از شراب و مواد مخدر دوری کن، قمار نکن، و از نگاه به نامحرمان پرهیز کن.

هیچ یک از این تکالیف سخت نیست؛ اما برای برخی افراد که به عادت این کارها را انجام می‌دهند، ترک آن‌ها سخت است.

آنچه خداوند تكليف واجب یا حرام فرموده، عدل است و دور از طاقت نیست.

جزاها و کیفرهای دنیوی مطابق با عدل الهی

جزائی و پاداشی که خدا قرار داده عین «عدل» است. جزای عمل آدمی سه قسمت است:

1. قراردادی

در اسلام، برای ترغیب به اصلاح، جزاهای معینی تعیین شده است. به عنوان مثال، اگر کسی شراب بنوشد، باید جزایی را انجام دهد. همچنین، اگر کسی در ماه رمضان به طور عمدی روزه‌خواری کند، گناهکار محسوب می‌شود. همچنین، زنا کردن یک گناه کبیره شمرده می‌شود.

این جزاها هم برای اصلاح خود انسان و هم برای جلوگیری از گناه در جامعه تعیین شده‌اند. در اینجا، مهربانی و رحمت به افرادی که این گناه‌ها را ارتکاب می‌کنند، اعمال نمی‌شود.

در قرآن مجید می‌فرماید:« در دین خدا درباره ایشان (یعنی زن و مرد زناکار) شما را رأفت و رحمت نگیرد».

وَلَا تَأْخُذْكُم بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللهِ (6)

2. آثار وضعی

دوم از مجازات و کیفرهای گناه آثار وضعی آن‌هاست؛ وقتی کسی شراب بنوشد، اثرات وضعیت مستی بر او تأثیر می‌گذارد و او اختیار کامل خود را از دست می‌دهد. گاهی این مستی باعث اقدامات خطرناکی می‌شود، مانند کشتن همسر یا فرزندان خود.

همچنین، یکی از آثار منفی شراب‌خواری، بروز بیماری‌های مختلف است که به واسطه مصرف شراب ایجاد می‌شود. این بیماری‌ها که تمام اعضا و حواس را متأثر می‌کنند، نتیجه‌ای از وضعیت مستی است.

3. عذاب آخرتی

اگر کسی شراب بنوشد، در محشر وارد عذاب می‌شود که برای بعضی گناهان پانصد سال و برای بعضی دیگر هزاران سال است، و حتی برای بعضی، صد هزار سال تا خلود در آتش جهنم است، یعنی در آتش همیشگی سوزانده می‌شود.

سوال اینجاست که اگر کسی تمام عمرش در گناه بوده، چرا همیشه در جهنم باقی می‌ماند؟ چگونه می‌تواند آتش جهنم را تحمل کند وقتی که آتش دنیا بازتاب کوچکی از آتش آخرت است و بدن انسان در برابر آن تاب ندارد و متلاشی می‌شود؟

وقتی بدن‌ها می‌سوزند ، دوباره بدن‌ها درست می‌شوند. «كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَنهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ» (7)

صریح قرآن مجید است که نه تنها عذاب کم نمی‌شود بلکه بیشتر هم می‌شود. «فَذُوقُوا فَلَنْ نُزِيدَكُمْ إِلَّا عَذَابًا» (8)

این عمر کوتاه و عذاب همیشگی و همچنین عذاب‌های به این سختی با این بدن ضعیف؟ چگونه خواهد‌ شد؟!
در دعای کمیل می‌خوانید:

«وهذا ما لا تقوم له السموات والأرض».

این آسمان‌ها و زمین تاب پایداری در برابر این عذاب‌ها را ندارد پس با بدن ضعیف من چه می‌شود؟

مقاله پیشنهادی: ارتباط دنیا و آخرت

تکالیف سهل و آسان در واجبات الهی

بحث ما در مسأله «رعایت عدل در احکام تشریعی»است و این عدالت در احکام شرعی در دین الهی، هم در تکلیف رعایت شده و هم در جزا. اما هر کس که مطالعه و تحقیق کند، می‌فهمد که چقد در واجبات و محرّمات تسهیل شده و تکالیف را آسان گرفته‌اند. جزای برخی از اعمال منحصر به آخرت است و برخی دیگر جزای دنیوی مقرر شده است. هر دو عدل است، اما نسبت به مجازات دنیوی، در مورد چند گناه بیشتر نیست؛ یکی «دزدی» است که پس از اجتماع پانزده شرط، چهار انگشت دزد را قطع می‌کنند.

---

پانویس:

---

منابع: برگرفته از کتاب عدل نوشته شهید آیت الله دستغیب