زیارت اهل قبور در مکتب اهل بیت
“زیارت” به معنای “قصد و ملاقات” است. مسأله «زیارت اهل قبور و احترام به اموات» همواره در اجتماعات بشری رواج داشته و از اختصاصات جامعهٔ دینی و اسلامی نمیباشد بلکه تمام جوامع بشری با هر دین و آیین به آن احترام میگذارند. این احترام به مردگان و اهتمام به زیارت اهل قبور از باطن و سرشت انسان سرچشمه گرفته و او را به آن وادار میکند و دارای منافع انسانی و اجتماعی است از این جهت همواره مورد توجه و عنایت بوده است.
دسترسی سریع به بخش های مقاله
فواید زیارت اهل قبور
شارع مقدس به منظور اهداف تربیتی انسانی که از زیارت قبور به فرد و اجتماع بر میگردد مسلمین را به اهتمام درباره زیارت اهل قبور فرا خوانده است در این جا به برخی از فواید آن اشاره میشود.
1. اعتقاد به معاد و دل کندن از دنیا
اعتقاد به معاد، یعنی اعتقاد به زندگی پس از مرگ، یکی از اصول اساسی دین است. این اعتقاد نشان میدهد که اعمال انسان در این دنیا پس از مرگ به حساب و کتاب خواهند آمد و هیچ اقدامی بینتیجه و بیهوده نیست. این باور به انسان احساس مسئولیت میدهد و او را به انجام اعمال خیر و دوری از گناهان تشویق میکند.
زیارت اهل قبور، با تقویت اعتقاد به معاد، انسان مسلمان را در جهت تربیت و بهبود مسیر زندگیاش هدایت میکند. این عمل به او یادآوری میکند که زندگی دنیا، تنها یک دوره از زندگی است و باید به یاد آوری آخرت فکر کند.
به طور کلی، اعتقاد به معاد و انجام زیارت اهل قبور، انسان را از حرص و طمع در دنیای گذرا باز میدارد و او را به یادآوری آخرت و انجام اعمال خیر تشویق میکند.
2. احترام به اموات
زیارت اهل قبور و احترام به اموات، یکی از ارزشهای اساسی در تمامی جوامع بشری است.
3. منبع تربیتی انسانی
این امر به عنوان یک مسأله تربیتی انسانی مهم شناخته میشود.
4. تقویت ارتباط روحانی
زیارت اهل قبور، رابطهای روحانی و معنوی بین زندگی و مرگ، بین زندگان و مرحومین را تقویت میکند.
5. آموزش تواضع و شکرگزاری
به انسان یادآوری میکند که زندگی را تجربه میکند و باید از این برکتها شکرگزار باشد.
6. نقش تربیتی در جامعه
زیارت اهل قبور، نقش بسیار مهمی در تربیت اخلاقی و اجتماعی افراد و جوامع دارد. این عمل، ارزشهایی از قبیل همدلی، احترام متقابل، و ارتباطات معنوی را تقویت میکند و به تقویت ارتباطات اجتماعی کمک میکند.
به طور کلی، زیارت اهل قبور نه تنها یک عمل معنوی و محترم است، بلکه دارای فواید انسانی و اجتماعی بسیاری نیز میباشد که همواره در تمام جوامع بشری توجه و احترام زیادی به آن شده است.
7. عبرت و پند
یکی از اموری که است به ما عبرت میآموزد و به ما برای زندگی و زمان کوتاهی که در این دنیا داریم هشدار میدهد، زیارت اهل قبور است. وقتی کسی به قبرستان میرود و میبیند که افراد مختلف، از فقیر تا غنی، در آرامگاههای خود مدفون هستند، به طور ناخودآگاه به این فکر میکند که خودش هم در نهایت باید به اینجا برود. این احساس به او میگوید که باید برای زندگی پس از مرگ خود آماده باشد و از انجام اعمال بد پرهیز کند.
پیامبر اسلام هم درباره زیارت قبور فرمود: “من قبلاً شما را از زیارت قبور منع کرده بودم ولی اکنون میگویم قبور را زیارت کنید؛ زیرا در آن عبرت است.” (۱)
عبرت و پند گرفتن فقط از زیارت قبور اولیا صالحان و امثال آنان نیست. حتی قرآن کریم هم از طغیانگران و طاغوتهای دنیا به ما عبرت میآموزد. مثلاً در آیهای از قرآن آمده است:
{فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً وَإِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آيَاتِنَا لَغَافِلُونَ). (۲)
پس ما امروز بدنت را برای عبرت خلق و بازماندگانت به ساحل نجات میرسانیم با این که بسیاری از مردم از آیات ما سخت غافل هستند.”
مطلب پیشنهادی: فضایل و خواص سوره یس در روایات و احادیث معصومین
عبرتی از قبر فرعون
خداوند اراده کرده است که جسد فرعون با این که آن همه قدرت داشت و پیروانش خیال میکردند که او نمی میرد، یکی از ابزار و وسایل عبرت باشد. این آیه از بنی اسرائیل و نسلهای آینده به طور صریح میخواهد که قبر و مردۀ فرعون را زیارت کنند تا ببینند که فرعون، چه سرنوشتی پیدا کرده است و همۀ هم مسلکهای او به همان گرفتار میشوند که او دچار شده است.
زمخشری در تفسیرش می نویسد: «فرعون با آن همه عظمت و بزرگی که داشت عاقبت امرش در اثر معصیت و نافرمانی پروردگارش به کجا انجامید؟ پس دیگران کارشان به کجا خواهد انجامید؟!» و نیز میگوید:
«داستان فرعون عبرتی است که امتها باید از آن پند بگیرند و مانند فرعونیان بر مولایشان تجری و بی حیایی نکنند».(۳) بنابراین، باقی گذاشتن بدن، فرعون به منظور تماشا و دیدن بوده است که دارای عبرت و موعظه است.
رشد و توسعه خیر
زیارت اهل قبور، احساس خیرخواهی و فضیلت جویی را در انسان تقویت میکند. در حدیثی آمده است: “قبور را زیارت کنید؛ زیرا موجب رقت قلب و به راه افتادن اشک چشم و یادآوری آخرت میشود و هنگام زیارت اهل قبور حرفهای بیهوده نگویید.” (۴)
زیارت قبور، انسان را به فکر و تفکر دربارهٔ عاقبتش میاندازد و از محبت خداوند، به اشکریزی میآورد. این گریه و این احساسات، رابطهٔ انسان با درگذشتگان و دیگران را تقویت میکند و در نتیجه موجب رشد اولویتها و علاقهٔ ترحم بر دیگران، ادای حقوق و امانات، و انجام وظایف محوله میشود.
مطلب پیشنهادی: 4 دعا برای چشم زخم و سحر و جادو
همینطور، زیارت اهل قبور، علاوه بر فواید و منافع خاص خود در زمینهٔ رشد اخلاقی و عواطف انسان، از نظر شرعی نیز اهمیت دارد. از این رو، در ادامه ما قصد داریم که این موضوع را از نظر شرعی بررسی کرده و نظرات مذاهب مختلف اسلامی را در این باره بررسی کنیم.
آرای مذاهب مختلف اسلامی پیرامون زیارت اهل قبور
مذاهب شیعه و سنی دربارهٔ اهمیت و حکم زیارت اهل قبور و توجیهات آن دیدگاههای مختلفی دارند. در شیعه، زیارت اهل قبور به ویژه زیارت ائمه اطهار (علیهم السلام) به عنوان یکی از اعمال پر فضیلت و مورد قبول در نظر گرفته میشود و زیارت اهل قبور به عنوان یکی از راههای نزدیکی به اهل بیت (علیهم السلام) مطرح است.
در حالی که در مذاهب سنی، زیارت اهل قبور نیز اهمیت دارد اما به صورت کلیتر و بدون تمرکز بر روی زیارت خاصیتهای خاص. برخی از مذاهب سنی نیز به اهمیت زیارت اهل قبور و تقریب به آنها تأکید دارند، در حالی که برخی دیگر این مسأله را محدودتر میبینند.
به طور کلی، تفسیر و توجیهات مذاهب مختلف دربارهٔ زیارت اهل قبور بستگی به متون دینی، احادیث، فقه و ترجمه متون مقدس اسلامی دارد.
اول: دلیل قرآنی بر مشروعیت زیارت قبور
خداوند متعال به پیامبر اسلام دستور داد که بر جنازهی منافق نماز نخواند و بر سر قبر او نایستد. آیه شریفه میفرماید: “بر هیچ یک از آنان که مردهاند ابداً نماز نخوان و بر قبر آنان نایست. آنان به خدا و رسول او کفر ورزیدند و در حالی که فاسق بودند، مردند. (۵) سؤال است که معنای “وَلَا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ” چیست؟ آیا مراد، ایستادن بر سر قبر، فقط در موقع دفن است؟ یا منظور ایستادن در موقع دفن و غیر دفن است؟
باید گفت: این آیه از دو جمله تشکیل شده است: جمله اوّل “وَلَا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا” و جمله دوم “وَلَا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ”، جمله دوّم بر جمله اوّل عطف شده است؛ بنابراین احکام جمله اوّل بر جمله دوم هم جاری است. از آن جایی که جمله اول دارای قید “ابداً” است، لازمه اش این است که جمله ای که به آن عطف میشود نیز قید “ابدیت” بر آن ثابت نتیجه معنای آن چنین میشود: “بر مردههای منافقان ابداً نماز نخوان و ابداً بر سر قبرهای آنان نرو و نایست.”
بنابراین به حکم عطف و معطوف ابدیت در جمله دوّم هم مقدّر است؛ از این رو قیام و ایستادن بر قبر منافقان، اختصاص به وقت دفن ندارد بلکه یک حکم ابدی و همیشگی است. بر اساس این آیه شریفه، پیامبر اسلام از طرف خداوند متعال از هرگونه استغفار، دعا، ترحم و نماز بر منافق و نیز از هر گونه ایستادن کنار قبر منافق چه در وقت دفن و یا در غیر زمان دفن ممنوع شده است.
در ضمن، از آیه شریفه استفاده میشود که نماز و ایستادن بر قبر، برای مؤمنان جایز و مشروع است. بنابراین زیارت قبور مؤمنان و دعا و قرائت قرآن بر ارواح آنان گر چه صدها سال از فوت آنان گذشته باشد، جایز است. (۶)
دوم: دلیل روایی بر مشروعیت زیارت اهل قبور
با استناد به روایات و آیات قرآن، زیارت اهل قبور به عنوان عملی مشروع و قابل قبول در اسلام تلقی میشود.
سوم: دلیل تاریخی
کسی که در سیره مسلمین صدر اسلام در زمان حیات پیامبر اسلام و بعد از رحلت آن حضرت جستوجو کند، میبیند که زیارت قبور از مسلمات سیره آنان بود.
چهارم: توسل در کنار قبر رسول خدا
ممکن است جهت مشروعیت زیارت قبور به مطلب دیگری استدلال نمود و آن این که توسّل در کنار قبر رسول خدا جایز و جزء عباداتی است که
شخص مسلمان میتواند به وسیلهٔ آن به خداوند تقرب پیدا کند. قرآن کریم در چندین مورد بر آن تأکید کرده است؛ از جمله در سوره یوسف می فرماید:
قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا …) (۷)
گفتند ای پدرمان برای آمرزش گناهان ،ما طلب مغفرت نما». فرزندان یعقوب بر اساس این ،آیه از پدرشان طلب مغفرت میکنند. طبیعی است که قدرت و اراده خداوند را نادیده نگرفته اند بلکه چون
پدرشان نزد خداوند آبرو ،داشته از این رو، او را واسطهٔ مغفرت قرار داده.اند همین مطلب از جواب حضرت یعقوب فهمیده میشود:
سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّيَ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ). (۸)
به زودی برای شما از خداوند طلب بخشش میکنم به راستی که خداوند بسیار بخشنده و رحیم است.» احادیث شریف ،هم بر مشروعیت توسل دلالت می کنند.
بنابر این توسل از عبادتهای مشروع میباشد و مسلمانان به رسول خدا پیغمبران و صالحان توسل می جستهاند و زیارت قبر رسول خدا هم مستلزم توسل به ایشان است و سلف صالح ضمن توسل به آن حضرت قبر ایشان را زیارت میکردهاند این نیز یکی از ادله مشروعیت زیارت قبور می باشد.
پنجم: زیارت قبر رسول خدا
علاوه بر اجماع مسلمین از زمان پیامبر تا زمان ما، آیات قرآن کریم و روایات شریف، بر زیارت قبر رسول خدا و طلب مسالت نزد ایشان، دلالت میکند.
ششم: اجماع بر جواز زیارت قبور و زیارت قبر رسول
مسلمانان همگی قولاً و عملاً نه تنها زیارت قبر رسول خدا را جایز می دانند بلکه زیارت قبور ،پیغمبران صالحان و مؤمنان را هم مستحب میدانند و مشروعیت زیارت قبر رسول خدا نزد مسلمانان ملحق به ضروریات است تا چه رسد به اجماع و سیرهای که در مسأله وجود دارد.
سمهودی از سبکی نقل میکند به این که عیاض گفته که زیارت قبر رسول
خدا بین مسلمانان سنّت است که همگی بر آن اجماع دارند و دارای فضیلت میباشد». (۹)
کلام آخر
خلاصهٔ بحث این است که زیارت اهل قبور، عملی است که در تمام جوامع وجود دارد و اسلام نیز این عمل را تأیید کرده و به آن اهمیت میدهد.
رسول خدا و صالحان اسلامی، از جمله اولیاء و پیشوایان، زیارت قبور را انجام دادهاند و سیرهٔ مسلمین نشان میدهد که این عمل از زمان پیغمبر تا به امروز جاری بوده است. زیارت قبر رسول خدا نیز از منظر قرآن، احادیث و تاریخ تأیید شده است و این عمل به زمان حیات پیغمبر اختصاص ندارد. در مقابل، ادعای تحریم زیارت قبر رسول خدا، با آیات قرآن، احادیث نبوی، سیره و اجماع علما مغایرت دارد و همگی این عمل را مستحب و قابل تأیید میدانند.
۱. مستدرک حاکم: 1/375 کتاب الجنائز فی زیاره القبور
۲. یونس 92
۳. کشاف زمخشری: 2/369
۴. مستدرک حاکم: 1/376 کتاب الجنائز
۵. توبه 84
۶. زیارت قبور در کتاب و سنت آیه الله سبحانی:127
۷. یوسف 97
۸. یوسف 98
۹. الشفا، قاضی عیاض 2/83
